बुद्धलाई वैष्णव हिन्दू धर्ममा भगवान विष्णुको अवतारको रूपमा हेरिएको छ, यद्यपि बुद्ध आफैले इन्कार गरे कि उनी देवता वा देवताको अवतार थिए। बुद्धका शिक्षाहरूले वेदको अधिकारलाई अस्वीकार गर्दछ र फलस्वरूप बुद्ध धर्मलाई सामान्यतया रूढ़िवादी हिन्दू धर्मको परिप्रेक्ष्यबाट नास्तिक (हेटेरोडक्स स्कूल) को रूपमा हेरिन्छ।
उहाँले दु:ख, यसको कारण, यसको विनाश र दु:ख उन्मूलनको मार्ग सम्बन्धी चार महान सत्य (आर्य सत्य) को व्याख्या गर्नुभयो। उनी आत्म-भोग र आत्म-शोषण दुवैको चरम विरुद्ध थिए। सही विचार, सही आकांक्षा, सही बोली, सही आचरण, सही जीविकोपार्जन, सही प्रयास, सही चेतना र सही चिन्तनसहितको मध्यमार्गको वकालत गरिएको थियो। उनले वेदको अख्तियारलाई अस्वीकार गरे, धार्मिक प्रथाहरू, विशेष गरी पशुबलिको निन्दा गरे, र देवताहरूको अस्तित्वलाई अस्वीकार गरे।
बुद्धलाई महत्त्वपूर्ण हिन्दू शास्त्रहरूमा वर्णन गरिएको छ, लगभग सबै प्रमुख पुराणहरू सहित। यो मानिन्छ कि 'तिनीहरू सबैले एउटै व्यक्तिलाई जनाउँदैनन्: तिनीहरूमध्ये केहीले अन्य व्यक्तिहरूलाई जनाउँछन्, र "बुद्ध" को केही घटनाहरूको अर्थ "बुद्ध भएको व्यक्ति" हो; तथापि, तिनीहरूमध्ये धेरैले विशेष गरी बुद्ध धर्मको संस्थापकलाई बुझाउँछन्। उनीहरूले उहाँलाई दुई भूमिकामा चित्रण गर्छन्: धर्म पुनर्स्थापना गर्न नास्तिक वैदिक विचारहरू प्रचार गर्ने, र पशु बलिको आलोचना गर्ने। बुद्धका प्रमुख पुराणिक सन्दर्भहरूको आंशिक सूची निम्नानुसार छ:
हरिवंश (१.४१)
विष्णु पुराण (३.१८)
भागवत पुराण (१.३.२४, २.७.३७, ११.४.२३) [२]
गरुड पुराण (१.१, २.३०.३७, ३.१५.२६)
अग्नि पुराण (१६)
नारद पुराण (२.७२)
लिङ्ग पुराण (२.७१)
पद्म पुराण (३.२५२) आदि।
पौराणिक ग्रन्थहरूमा, उहाँलाई विष्णुका दस अवतारहरूमध्ये एक, सामान्यतया नवौं अवतारको रूपमा उल्लेख गरिएको छ।
अर्को महत्त्वपूर्ण शास्त्र जसले उहाँलाई अवतारको रूपमा उल्लेख गरेको छ ऋषि पराशरको बृहत पराशर होरा शास्त्र (२:१-५/७) हो।
उहाँलाई प्रायः योगी वा योगाचार्य र संन्यासीको रूपमा वर्णन गरिएको छ। उनका बुबालाई सामान्यतया शुद्धोधन भनिन्छ, जुन बौद्ध परम्परासँग मेल खान्छ, जबकि केही ठाउँमा बुद्धका पिताको नाम अञ्जना वा जीना राखिएको छ। उहाँलाई सुन्दर (देवसुन्दर-रूपा), पहेंलो छालाको, र खैरो-रातो वा रातो लुगा लगाएको रूपमा वर्णन गरिएको छ।
केवल केही कथनहरूमा बुद्धको पूजाको उल्लेख गरिएको छ, जस्तै बराहपुराणले बताउँछ कि सुन्दरताको चाहनेले उहाँको पूजा गर्नुपर्छ।
केही पुराणहरूमा, उहाँलाई "राक्षसहरूलाई बहकाउन" जन्मेको रूपमा वर्णन गरिएको छ:
मोहनार्थम् दानवनं बालरूपी पथ-स्थिः। पुत्रम् तम कल्पयम् आसा मुध-बुद्धिर जिनह स्वयम्। ततः सम्मोहयम् आसा जिनद्यान असुरमसकं। भगवान वाग्भिर उग्रभिर अहिंसा-वाचभिर हरिः।
-ब्रह्माण्ड पुराण, माधव द्वारा भगवततत्पर्य, 1.3.28
अनुवाद: राक्षसहरूलाई भ्रममा पार्न उहाँ [भगवान बुद्ध] बालकको रूपमा बाटोमा उभिनुभयो। मूर्ख जिना (एक राक्षस), उसलाई आफ्नो छोरा भएको कल्पना गर्यो। यसरी भगवान श्रीहरिले [अवतार-बुद्धको रूपमा] आफ्नो अहिंसाको कडा शब्दहरूद्वारा जीना र अन्य राक्षसहरूलाई कुशलतापूर्वक भ्रममा पारे।
भागवत पुराणमा, बुद्धले देवताहरूलाई शक्तिमा पुनर्स्थापित गर्नको लागि जन्म लिएको भनिएको छ:
ततह कलौ सम्प्रवत्ते सम्मोहया सुरा-द्वीसम।
बुद्धो नमनञ्जना-सुताः किकतेसु भविष्यति।
-श्रीमद्भागवतम्, १.३.२४
अनुवाद: तब, कलियुगको प्रारम्भमा, देवताहरूका शत्रुहरूलाई भ्रमित पार्ने उद्देश्यले, [उनी] अञ्जनाको पुत्र, नामद्वारा बुद्ध, किकटहरूमा हुनेछन्।
धेरै पुराणहरूमा, बुद्धलाई विष्णुको अवतारको रूपमा वर्णन गरिएको छ जसले राक्षस वा मानव जातिलाई वैदिक धर्मको नजिक ल्याउनको लागि अवतार लिनुभयो। भविष्य पुराणमा निम्न कुराहरू छन्:
यस समयमा कलियुगको सम्झनामा भगवान विष्णु शाक्यमुनि गौतमको रूपमा जन्मिए र दश वर्षसम्म बौद्ध धर्मको शिक्षा दिए। त्यसपछि शुद्धोदनले बीस वर्ष र शाक्यसिंहले बीस वर्ष शासन गरे। कलियुगको पहिलो चरणमा वेदको मार्ग नष्ट भयो र सबै मानिस बौद्ध बने। विष्णुको शरण खोज्नेहरू मोहमा परे।
विष्णुको अवतारको रूपमा
8 औं शताब्दीको शाही सर्कलहरूमा, बुद्धलाई पूजामा हिन्दू देवताहरूले प्रतिस्थापन गर्न थाले। बुद्धलाई विष्णुको अवतार बनाएको समय पनि यही समय थियो।
आफ्नो गीता गोविन्दको दशावतार स्तोत्र खण्डमा, प्रभावशाली वैष्णव कवि जयदेव (१३ औं शताब्दी) ले बुद्धलाई विष्णुका दस प्रमुख अवतारहरूमध्ये समावेश गरेका छन् र उहाँको बारेमा निम्नानुसार प्रार्थना लेख्छन्:
हे केशव ! हे ब्रह्माण्डका स्वामी ! हे बुद्धको रूप धारण गर्ने भगवान् हरि ! तपाईलाई सबै महिमा! हे दयालु हृदयका बुद्ध, तपाईंले वैदिक यज्ञको नियम अनुसार गरिब जनावरहरूको वधको निन्दा गर्नुहुन्छ।
मुख्य रूपमा अहिंसा (अहिंसा) लाई प्रवर्द्धन गर्ने अवतारको रूपमा बुद्धको यो दृष्टिकोण इस्कॉन सहित धेरै आधुनिक वैष्णव संगठनहरूमा लोकप्रिय विश्वास रहेको छ।
थप रूपमा, त्यहाँ महाराष्ट्रको वैष्णव सम्प्रदाय छ, जसलाई वारकरी भनेर चिनिन्छ, जसले भगवान विठोबा (विठ्ठल, पाण्डुरंगा भनेर पनि चिनिन्छ) को पूजा गर्छन्। विठोबालाई प्रायः सानो कृष्णको रूप मानिन्छ, तर विठोबा बुद्धको रूप हो भन्ने धेरै शताब्दीयौंदेखि गहिरो विश्वास रहेको छ। महाराष्ट्रका धेरै कविहरूले (एकनाथ, नामदेव, तुकाराम आदि सहित) उहाँलाई स्पष्ट रूपमा बुद्धको रूपमा उल्लेख गरेका छन्। यद्यपि धेरै नव-बौद्धहरू (अम्बेडकरीहरू) र केही पश्चिमी विद्वानहरूले प्रायः यो विचारलाई अस्वीकार गर्ने प्रवृत्ति राख्छन्।
प्रेरणादायी व्यक्तित्वको रूपमा
हिन्दू धर्मका अन्य प्रमुख आधुनिक समर्थकहरू, जस्तै राधाकृष्णन, विवेकानन्द, बुद्धलाई समान विश्वव्यापी सत्यको उदाहरणको रूपमा मान्छन् जसले धर्महरूलाई अन्तर्निहित गर्दछ:
विवेकानन्द: जो हिन्दूहरूका ब्राह्मण, जोरोस्ट्रियनहरूका अहुरा माज्दा, बौद्धहरूका बुद्ध, यहूदीहरूका यहोवा, क्रिस्चियनहरूका स्वर्गका पिता हुनुहुन्छ, उहाँले तपाईंलाई तपाईंको महान विचारहरू पूरा गर्न शक्ति दिनुहुन्छ!
राधाकृष्णन: यदि कुनै हिन्दूले गंगाको किनारमा वेदहरू गाउँछन् भने… यदि जापानीहरूले बुद्धको प्रतिमाको पूजा गर्छन् भने, यदि युरोपेलीहरूले ख्रीष्टको मध्यस्थतामा विश्वस्त छन् भने, यदि अरबले मस्जिदमा कुरान पढ्छन् भने… यो तिनीहरूको भगवानप्रतिको गहिरो आशंका हो। र तिनीहरूलाई परमेश्वरको पूर्ण प्रकाश।
गान्धी लगायत आधुनिक हिन्दू धर्मका धेरै क्रान्तिकारी व्यक्तित्वहरू बुद्धको जीवन र शिक्षा र उहाँका धेरै प्रयासहरूबाट प्रेरित भएका छन्।
स्टिभन कोलिन्सले बौद्ध धर्म सम्बन्धी यस्ता हिन्दू दावीहरूलाई प्रयासको एक भागको रूपमा हेर्छन् - यो आफैंमा भारतमा ईसाई धर्म परिवर्तन गर्ने प्रयासहरूको प्रतिक्रिया हो - "सबै धर्महरू एक छन्" भनेर देखाउनको लागि, र हिन्दू धर्म अद्वितीय रूपमा मूल्यवान छ किनभने यसले मात्र यो तथ्यलाई मान्यता दिन्छ।
व्याख्या
वेन्डी डोनिगरका अनुसार विभिन्न पुराणहरूमा विभिन्न संस्करणहरूमा पाइने बुद्ध अवतारले बुद्धहरूलाई राक्षसको रूपमा चिनाएर उनीहरूलाई निन्दा गर्ने रूढीवादी ब्राह्मणवादको प्रयासलाई प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ। हेल्मुथ भोन ग्लासेनपले यी घटनाक्रमहरूलाई बौद्ध धर्मलाई शान्तिपूर्ण तरिकाले ग्रहण गर्ने हिन्दू इच्छालाई श्रेय दिए, दुबै बौद्धहरूलाई वैष्णववादमा जित्न र भारतमा यस्तो महत्त्वपूर्ण पाखण्डी अस्तित्व हुन सक्छ भन्ने तथ्यलाई पनि लेखे।
एक "बुद्ध" को व्यक्तित्वमा उल्लेख गरिएको समय विरोधाभासपूर्ण छ र कतिपयले उहाँलाई लगभग 500 ईस्वीमा, 64 वर्षको जीवनकालमा, वैदिक धर्मको पालना गर्दै, र जिना नामको बुबा भएको भनेर वर्णन गर्दछ। यो विशेष व्यक्ति सिद्धार्थ गौतम भन्दा फरक व्यक्ति हुन सक्छ।
क्रेडिट: मूल फोटोग्राफर र कलाकारलाई फोटो क्रेडिट
